آتشکده ایی از عصر آهن

«تپه نوشیجان» را می توان قدیمی ترین نیایشگاه آریایی ها در داخل مرزهای کشور دانست که در بیست کیلومتری شهر ملایر واقع شده است. نوشیجان تپه از جمله آثار خشتی منحصر به فرد بر جا مانده از تمدن های پیش از هخامنشی در ایران است؛ بقایایی که به دوره ی عصر آهن 3 (حدود900تا600 ق.م) و سپس تمدن مادها برمی گردد، بنابراین تپه نوشیجان حدود 2800 سال قدمت دارد. نوشیجان در لغت احتمالاً به معنی «جایگاه نوش» یا «جایگاه انوش» بوده است و «نوش یا انوش» ظاهراً نام خانمی است که بر این منطقه حکمرانی می کرده است.
تپه نوشیجان در سال 1343 خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفت و در سال های 1346 تا 1356 طی 6 فصل باستان شناسی توسط موسسه ی ایران شناسی بریتانیا به سرپرستی «دیوید استروناخ» عملیات کاوش و مرمت در تپه انجام پذیرفت. دستاورد فعالیت های این هیئت، شناسایی سه دوره ی معماری باستانی متعلق به دوران «مادها، هخامنشیان و اشکانیان» است که مهمترین و باستانی ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از نیمه ی دوم قرن هشتم قبل از میلاد مسیح تا نیمه ی اول قرن ششم قبل از میلاد است. آثار دو دوره ی دیگر در لایه های سطحی تر قرار داشته که پس از انجام مطالعات علمی برداشته شده است.

مجموعه ی نوشیجان 80 متر طول، 30 متر عرض و مرتفع ترین بخش آن 37 متر ارتفاع دارد. آثار مکشوفه ی معماری مربوط به دوره ی ماد در تپه ی نوشیجان بر اساس مستندات دیوید استروناخ عبارتند از:

1- بنای قدیمی جبهه ی غربی موسوم به اولین آتشکده

2- تالار ستون دار موسوم به آپادانا

3- معبد مرکزی یا دومین آتشگاه اتاق ها و انبارها

4-  تونل

5- حصار و دژ

استروناخ معتقد است که دژ نوشیجان یکی از قلعه های تدافعی حکومت مرکزی ماد بوده است که جهت دفاع از مرزهای غربی در مقابل هجوم اقوام قدرتمند بین النهرین از جمله حکومت آشور ساخته شده است. وجود دو آتشکده در این مکان مؤید این مطلب است که علاوه بر اهداف نظامی، اعمال مذهبی و نیایش نیز در این مکان صورت می گرفته است. همچنین در نوشیجان نمونه‌هایی از نخستین پول‌های بشری پیدا شده است، که نام این نمونه‌های پولی سیگْلو بوده‌است. پول‌هایی از جنس نقره بوده‌اند که قدمت آن‌ها به دوره ماد بازمی‌گردد. این پول‌ها به شکل حلقه‌های تو خالی یا حلقه‌هایی مارپیچ از مفتول‌های نقره‌ای بوده و گستره  کاربردشان در جغرافیای محلی مادها بوده‌است.